Qızılbaşlıq Şiə təriqətindən ayrılmış bir məzhəbdir.
Qızılbaşların Türkiyədə yaşadığı yerlər: Trakyada Dobruca, Deliorman, Edirne və Kırklareli; Anadoluda Eskişehir ətrafı, Balıkesir, Narlıdere (İzmir), Sivas, Çorum, Mecitözü, Sungurlu, İskilip, Divriği, Tunceli, Malatya, Erzincan, Ərzurum, Antaliya və Hatay. Ümumiyyətlə tək özlərinin olduqları kəndlərdə yaşayarlar.Sünnilərlə qarışıq Qızılbaş kəndləri çox azdır.
İranın qərbində Loristan və Kürdüstanda, Azərbaycanda Təbriz, Maku, Maverai Qafqazda, kiçik birliklər halında Həmədan, Tehran, Mazandaran və Farsda «Ehlihak» adı altında yaşayan Qızılbaşlar da vardır. Tahtacılar və Anadoluda «Abdal» adı verilərək xalq arasında «qaraçı» olduqları deyilən köçərilər də Qızılbaştır.
Şah Heydər və oğulu Şah İsmayıla kömək edən boyların adlarıyla əlaqədar olaraq Qızılbaşların fərqli adları var: Makudakılara Qaraqoyunlular, Urmiyadakilara Abdalbəylilər, Loristandakılara Gulyai, Təbrizdəkilərə Gurran, Qaradağdakılara Şamlılar, Qarabağdakılara Millilər adı verilmişdir. Anadoludakı Qızılbaşlar özlərinə Şah Safı süreyi deyərlər. Bektaşiler Qızılbaşlara «sofu sürəkləri» adını vermiş və «yol bir, sürək bir; sürək olsun, çörək olsun, Əhlibeyti sevər olsun» sözləriylə Qızılbaşların inanclarını mənimsədiklərini ifadə etmişlər.
TARİX
Qızılbaş adı Şiəliyin bu qoluna mənsub olanların ilk zamanlarda qırmızı tac və əba geymələrindən ötəri verilmişdir. Sasanilər zamanında Zərdüşt dininə bağlı Məzdək tərəfdarlarının mənimsədiyi bu paltar, İslamiyyətdən sonra Batınilər tərəfindən qəbul edilmişdi. Batinilərə bundan ötəri muhammərə (qırmızı paltar geyənlər) adı verilər.
Şiəliyin imamiyə təriqətini mənimsəyən və Səfəvi dövlətini quran Ərdəbil səfilərinin 12 dilimli qırmızı tac geymələri bu ənənənin davamıdır. Səfiyəddin Ərdəbilinin nəvələrindən şeyx Cüneyd (öl. 1460) Suriya, Anadolu və Azərbaycandakı Şiə-Batini boyları ilə Sımavna qazısının oğlu Bədrəddin tərəfdarlarını öz ətrafında yığaraq girişdiyi dini-siyasi hərəkat əsnasında öldürüldükdən sonra Ərdəbil sufiləri Cüneydin oğlu şeyx Heydərə pir olaraq bağlandılar.
Tərəfdarların tərəfindən «Tanrının Zühuru» sayılan şeyx Heydər 12 dilimli qırmızı tac geyir, belinə qırmızı sarıq bağlayardı. Müridləri də dərəcələrinə görə eyni tacın sarıqlı və sarıqsız növlərini geyirdi. Şeyx Heydərdən sonrakı Səfəvi şahlarına bağlı olan zümrəyə Sünnilər tərəfindən Qızılbaş adı verildi. Sünni-Şiə çəkişmələri üzündən Anadoluda xalq arasında Qızılbaş adı verilən birlik əleyhində müxtəlif söz-söhbətlər yayıldı; Qızılbaş adı, əxlaq normalarına zidd davranan adam mənasında istifadə edilməyə başladı.
XV. əsrdən etibarən qızışan Osmanlı-Səfəvi mübarizələri əsnasında Anadoludakı Qızılbaşlar İrana möhkəm bir bağlılıq göstərdilər. İrandan gələn Qızılbaşlar Anadoluda Osmanlı dövləti əleyhində təbliğatlara girişdilər. Anadoluda zaman zaman Qızılbaş qiyamları çıxdı: Anadolu bəylərbəyi Qaragöz Paşanı məğlub edəcək qədər qüvvətlənən və vəziriəzəm Hadim Ali Paşa tərəfindən məğlub edilən Şahqulunun (öl. 1511) üsyanı, Səlimın Çaldıran səfərindən (1514) əvvəl yatırtmaq məcburiyyətində qaldığı Qızılbaş qiyamları, I Süleyman zamanında sədrəzəm İbrahim Paşanın yatırtdığı Qələndər qiyamı (1527), Suriyadan gələrək Cənub-şərq Anadoluda 50,000 tərəfdarıyla hərəkətə keçən və Bozoka göndərdiyi xəlifəsi vasitəsilə Qızılbaşları qiyam qaldırdıran Yalançı Şah İsmayılın fəaliyyəti v. d. bu hərəkatlarin başlıcaları arasında sayıla bilər.
Qızılbaşlar şeyx Səfiyəddin Heydərə pir deyirlər. İnanc və adətlərində Bektaşilikdən gələn təsirlərdir. Lakin Qızılbaşlıq Bektaşilik kimi mənimsədiyi inanclara bağlanan hər kəsin girə biləcəyi bir təriqət deyil. Qızılbaş olmaq üçün mütləq Qızılbaş soyundan gəlmək lazımdır. Bundan ötəri Qızılbaşlıq bir təriqət deyil, qapalı bir təriqət sayılır.
Bektaşiler, Qızılbaşları meydanlarına qəbul etməzlər, bunun əvəzində Qızılbaşlar Bektaşileri öz ayinlərinə qəbul edərlər. Bektaşi olmaq istəyən Qızılbaşlara, təriqətə qəbul etdərkən başqa dinlərə yaxud məzhəblərə tətbiq etdikləri yoxlama əməliyyatını tətbiq edərlər. Bu gün Qızılbaşlar iki qola ayrılmışdır: birinci qol ənənəyə uyğun şəkildə öz ocaqlarına bağlıdır. Bunlara Purut deyilir. Dönük adı verilən ikinci qol, Bektaşi çələbilərinə bağlanmışdır. Qızılbaş inancı əksəriyyətlə ənənəyə bağlıdır. Bu inanc «deyiş» və «ayət» deyilən nəfəslərdə (heca vəzniylə dördlüklər halında deyilmiş dini şeir) dilə gətirilər. İnancın təməli hz.Əlinin Tanrı sayılmasıdır.Qızılbaşlar hz.Əlinin adını da xatırlayaraq kəlimeyi şəhadət gətirərlər. Allah, Hz. Məhəmməd və hz.Əlini tək bir varlıq sayarlar; Tanrının, Hz. Məhəmməd və hz.Əli surətində göründüyünü qəbul edərlər. Qızılbaş mənsubları Hz.Əlinin Hz. Məhəmməddən üstün olduğunu izah edər. Ayini cəm adını verdikləri mərasimlərində Miracı xatırlayar və hərəkətləriylə canlandırırlar.
Qızılbaşlar hz.Əlini Tanrı, Hz. Məhəmmədin varisi və müridi, ümmətin imamı sayar; On iki İmam ilə birlikdə bunların yetkinlik yaşına gəlmədən öldürülmüş kişiləri olduqlarını qəbul etdikləri 14 günahsıza inanarlar. Bağlandıqları 3 sünnə bunlardır:
1. Dildən tövhid sözünü buraxmamaq;
2. Qürurlanmamaq, kin tutmamaq;
3. Könül qırmamaq, kimsəyə düşmənlik bəsləməmək.
Yeddi fərzləri də belədir:
1. Sirrini saxlamaq;
2. Başqa Qızılbaşlarla birlikdə yaşamaq;
3. Yalan danışmaqdan və kiminsə əleyhinə olmaqdan qaçınmaq;
4. Xidmət göstərmək;
5. Mürəbbisinə itaət etmək;
6. Musahibini güdmək;
7. Xəlifədən tac geyinmək.
Bunları yerinə yetirməyənlər, cəmiyyət içində döyülmək və xəlifə ilə mürşidə pul vermək kimi cəzalara məhkum edilirlər. Qızılbaş inancında tevella (hz.Əli ilə uşaqlarını sevmək, onları sevənləri sevmək) və teberra (hz.Əli ilə uşaqlarını sevməyənləri sevməmək) əhəmiyyətli yer tutar. Alverdə doğruluğa böyük əhəmiyyət verən Qızılbaşlar tərəzinin insanı yanılda biləcəyini qəbul etdikləri üçün ancaq dənəylə ölçülə biləcək şeyləri satarlar. Buna görə bəzi yerlərdə «Qızılbaşlar tərəzi tuta bilməz» deyilir. Qızılbaşlıqta qadın boşamaq haramdır.
Qızılbaşlar altı dini dərəcəyə bağlıdır:
1. Xəlifə : Səfəvilər zamanında birbaşa İrandan göndərilərdilər. Son zamanlarda Hacıbektaş təkkəsindəki Dədə-baba tərəfindən seçilən betası çələbiləri xəlifəliyə gətirilməyə başlandı. Son xəlifə, Qurtuluş döyüşündə Atatürk tərəfini tutan Əhməd Cəmaləddin Çələbi idi;
2. Ağa(seyid) : Qızılbaşların dini işlərini idarə edər. Hz. Məhəmmədin soyundan gəldikləri qəbul edilir. Ağalar, ocaq adı verilən ailələrə mənsubdur. Ocaqlar Qızılbaş böyüklərinin soyuna bağlı sayılar: Abdal Musa, Ağuiçen, Əli Otman, Cəlal Abbas, Dədə Qərib Musa, Gözü Qızıl, İmam Reza, Karadonlu Can Baba, Pir Sultan, Sarı Saltuk, Seyid Əli, Seyid Baba, şeyx Bircan, şeyx Çoban, şeyx Samit v. s. Ocaqların bəziləri bir-birinə bağlıdır;
3. Mürəbbi : Dini işləri görmək, iddialara baxmaq, əhd yığmaq, qurbanları kəsmək üçün ağa tərəfindən təyin edilər;
4. Rəhbər : Din mərasimlərini idarə edər. Ənənəni yaxşı bilən hər hansı biri bu vəzifəni yerinə yetirə;
5. Musahib : Yetkinlik çağına gələrək xüsusi mərasimlə təriqətə qəbul ediləcək kimsənin yol göstəricisinə deyilir. Birinə musahib olmaq, ədəb gecəsi edilən musahib qəbuluna girmə mərasimiylə başlar;
6. Talib : Ocaqdan olmayan, yəni hz. Əli soyundan gəlməyən bütün Qızılbaşlara deyilir.
DİN MƏRASİMLƏRİ
Qızılbaşlar məhərrəm ayında Kərbəla hadisəsini xatırlamaq üçün 12 gün, fevral ayında hz.Əlinin bir görünüşü saydıqları Xıdır üçün 3 gün oruc tutar. Qızılbaşların din mərasimləri qış aylarında olar. Cüt sürmə və xırman zamanı sona çatdıqdan sonra ağalar taliblərin mərasimlərini idarə etmək üçün kənd kənd gəzər. Ağanın uğradığı kənddə bir ev hazırlanar və cümə gecələri, ayini cem adı verilən ədəb ayini edilər.
Bu mərasimdə, ağa ocaq yanında oturar, taliblər yaş sırasıyla iki yanına düzülər. Arxada qadınlar iştirak edər. Guyende adı verilən saz çalanlar ağanın yaxınına oturar. Gecə yarısı söhbətdən sonra başlayan mərasimdə xüsusi bir şəkildə əllər yuyunar, On iki İmam üçün nəfəslər oxunar. Zikr edilər. Meracnamə oxunar. Səma edilər.
Ağanın iki əliylə tutduğu erkan adı verilən qayın ağacından çubuğun altına bir-biriylə musahip olanlar iki iki yatar; simvolik olaraq ölmə, rəhbər tərəfindən yuyunma, ağanın duasıyla yenidən həyata qovuşma canlandırılar. Tövhid oxunar. Ortaq bir tastan su içilərək Hüseyinə salam verilər, qatilinə lənət edilər. Gülbank çəkildikdən sonra süfrə sərilərək hazırlanan qurban əti yeyilər. Yeməkdən sonra cümə gecələri tarikin dayandığı yerdə şam yandırılması üçün pul yığılır.
Cümə axşamı gecələri sorğu ayini edilər. Yenə gecə yarısı, söhbətdən sonra başlayan bu mərasimdə 12 imam üçün nəfəslər oxunar. Musahibqəbuluna girmiş olanların sorğuları edilər. Günahı və ya bir-birindən şikayəti olanlar bildirilər. Ağa bunları mühakimə edərək hökm verər.
Qızılbaşlar, novruzu (21 mart) hz.Əlinin ad günü sayar və böyük bayram olaraq qeyd edər. O gün Abdal Musa adına qurban kəsilər. O axşamkı yığıncaqdan sonra ağa, özünə dönər. Yaz ayları boyunca ayin olmaz. Qızılbaşlar Həcc ziyarəti yerinə XV. -XVIII. əsrlərdə şeyx Heydərın məzarının olduğu Ərdəbilə gedirlər. Ziyarət yerləri əsnasında hz.Əlinin yatdığı Nəcəf, Hüseyinin yatdığı Kərbəla, Museyi Kazım ilə Məhəmməd əl-Taqinin yatdıqları Kazimi vardır. Qızılbaş böyükləri arasında məşhur olan Hacı Bektaş, Abdal Musa, Hüseyin Qazi, Seyid Battalın məzarları da ziyarət yerləridir
